बैतडीको त्रिपुरा सुन्दरी मन्दिरमा कार्तिक जात – १२ र १३ गते Oct 29 and 30

बैतडी, 

 सुदूरपश्चिम प्रदेशको बैतडी जिल्लाको दशरथचन्द नगरपालिकाको वार्ड नं. ८ मा अवस्थित त्रिपुरा सुन्दरी भगवतीको मन्दिरमा यसवर्ष पनि कार्तिक जात मेला शांतिपूर्वक चल्ने भएको छ । 

मेला दुई दिन अर्थात् १२ र १३ गते लाग्ने (October 29, 30) तथा यसमा आसपासका जिल्लाहरु साथै भारतबाट पनि ठूलो संख्यामा भक्तजनहरु आउने गर्दछन् ।

Tripurasundari Temple 

मेला कार्यक्रम र विशेष चलन

१२ गतेको दिन बिहानैदेखि मन्दिर परिसरमा राँगा एवं बोकाहरु लाई मन्दिर परिसरमा ल्याउने चलन छ । त्यसै दिन साँझ “भराण सवारी” हुने गर्छ।

१३ गते दोस्रो दिन कपाडी गाउँ सवारी हुने परम्परा रहेको छ । सोही क्रममा मन्दिरको मुख्य मञ्चमा मांच सवारी संचालन गरिन्छ र अन्त्यमा पुनः “भरण सवारी” पनि गरिन्छ।

त्यहि दिन पशुबलि दिइने चलन छ । बलिपश्चात् राँगा दलित वर्गले लग्ने चलन रहेको छ । थप रूपमा, बलि दिइएको राँगासँगै लगिएको बोका (पशु) जसले चढाएको हो, त्यसैले आफैंले लग्ने गर्दछन् ।

भक्तजनहरुको भीड र सामाजिक महत्त्व

यो मेला बैतडी जिल्लाभित्र मात्र नभएर सुदूरपश्चिमका अन्य जिल्लाहरुबाट तथा नेपाल भारत सीमावर्ती क्षेत्रबाट पनि भक्तजनहरुको घुइँचो लाग्ने गरेको छ ।

मन्दिरको ऐतिहासिक महत्व पनि प्रशस्त छ । विकिपिडियाका अनुसार, त्रिपुरा सुन्दरी मन्दिर सुदूरपश्चिम नेपालको एक प्रख्यात शक्ति पीठमध्येको एउटा हो । 

इतिहासले संकेत गर्दछ कि मन्दिर १४–१५औँ शताब्दीमा स्थापना भएको हुनसक्ने स्थानीय दाबी छ । 

त्यसैले वर्षको दुईपटक लाग्ने मेलामा—असार महिनामा “असारी जात” तथा कार्तिक महिनामा “कार्तिक जात”—विशेषरूपले ठूलो जनसमागम हुने गरेको छ।

मेलामा हेर्न योग्य पक्षहरु

पशुबलि र धार्मिक अनुष्ठान: मेलामा सयौंको सङ्ख्यामा पशुबलि समेत गरिने चलन छ, जसले धार्मिक विश्वास र सामाजिक संस्कारलाई प्रतिविम्बित गर्छ।

सवारी परम्परा: भराण सवारी, कपाडी गाउँ सवारी, मांच सवारी—यी अनौंठा र स्थानीय सांस्कृतिक विशेषताहरु हुन् ।

समुदाय तथा दर्शनार्थीहरुको सहभागिता: स्थानीय मानिसहरुका लागि मात्र नभएर बाहिरबाट आउनेहरूका लागि पनि अवसरका रूपमा मेलाले भूमिका खेलेको छ ।

स्थानिय अर्थतन्त्रमा योगदान: मेलाको अवसरमा व्यापार, खानपान, यातायात लगायत विभिन्न गतिबिधिहरु चल्ने हुँदा स्थानीय अर्थतन्त्रमा पनि महत्त्वपूर्ण योगदान हुन्छ।

तयारी र सुझावहरु

भक्तजनहरुले समयमै पुग्ने प्रयत्न गर्नु हुनेछ ; विशेष गरी १३ गतेको भीडको दृष्टिले पूर्व तयारी गर्नु लाभदायक हुनेछ।

यातायात तथा बसोबासको् व्यवस्थामा असजिलो हुनसक्ने भएकाले धैर्य र संयमित व्यवहार आवश्यक छ।

मेलाका दौरान पशुबलि हुने भएकाले पशु स्वास्थ्य, सफाई, तथा जनस्वास्थ्यका दृष्टिले सतर्क हुनु पर्ने हुन्छ।

त्रिपुरासुन्दरी रणशैनी माताको उत्पत्ति 

जनश्रुति अनुसार त्रिपुरासुन्दरीको उत्पत्तिलाई लिएर ऐतिहासिक कालमा भारतकाे कुमाउँ चम्पावतका क्षत्रिय जातका मौनी हालको त्रिपुरा सुन्दरी मन्दिर वरपर आएर बसोबास गर्न थाले। नयाँ बस्ती भएकोले उक्त जमीनमा आशातीत उब्जाउ नभएका कारण पटक-पटक बाहिरबाट खाद्यान्न आपूर्ति गर्नु पर्दथ्यो। यसै क्रममा सारङ्ग नाम गरेका मौनी अन्नको खोजीमा बैतडीको अर्को क्षेत्र तल्लो सोराड तिर लागे। रोडी देवल भन्ने गाउँमा पुगी पाँच पाथी जौ किनी भारी बोकेर घरतर्फ फर्के। फर्कने क्रममा नागार्जुन पार गर्ने बित्तिकै मौनीलाई अचानक दिसा लागेछ। एक ठाउँमा भारी बिसाएर दिसा गरिसकेर पुनः भारी बोक्नै लाग्दा ‘तिमी अशुद्ध छौ, नजिकै पानी छ, शुद्ध भएर मात्र भारी बोक’ भन्ने आकाशवाणी भयाे । त्यहाँ अन्य बेला पानीको निकै समस्या हुने ठाउँमा त्यस दिन भने साँच्चिकै पानी भेटिएछ। मौनी शुद्ध भएर फेरि भारी बोकेर उकालो लाग्ने क्रममा अहिलेको त्रिपुरासुन्दरी मन्दिर भएको ठाउँमा साँझतिर पुग्दा ‘तिमी मलाई यहीँ छाडेर घर जाऊ, तिम्रो प्रगति हुनेछ, गाउँका मान्यजनलाई म भए ठाउँमा आउनको लागि भन।’ भनेर फेरि अर्को आकाशवाणी भयो र उक्त भारी त्यहीँ छाडेर गाउँका लब्ध प्रतिष्ठित भट्टकाजी (मुखिया) लाई सबै घटना सविस्तार सुनाए तर (भट्ट काजी)मुखियाले कुनै प्रेतात्मा हुनसक्ने ठानेर वास्तै गरेनन् । मौनी पुनः आफुले भारी छोडेर गएको स्थानमा गयो आउन मानेन समेत भन्न नपाउँदै भारीवाट ‘तिमी एक पटक फेरि पनि भट्टकाजीलाई सम्झाऊ, त्यसपछि पनि नआएमा म उसलाई दण्ड दिन्छु।’ भनेर आकाशवाणी भयो । तर पनि मुखिया भट्टकाजी गएनन् र सजायस्वरूपमा भट्टका २२ वटा भैंसी र एक राँगो नजिकैको मूलेभिरबाट लडेर मरे । त्यस्तो दुर्दशा भोगेपछि भने भट्ट हस्याङफस्याङ गर्दै क्षमा माग्न भारी बिसाए ठाउँमा गइ जौको भारी समक्ष क्षमा मागे त्यही बेला ‘यदि तिमी पहिलो पटकमा नै आएको भए धनधान्य बनाइदिन्थें। अब तिमीलाई सजाय दिन्छु। यात्रा उत्सवमा मेरो डोली निकाल्दा मेरो सेवा गरेका मौनी क्षेत्री अघि लाग्छन् भने तिमी ब्राम्हण नै भए पनि तिमी उसको पछि लाग्नुपर्ने छ।’ भनेर आकाशवाणी भयो । त्यसै अनुरूप त्रिपुरा सुन्दरीको मेला (जाँत) मा कश्यप गोत्रिय भट्ट ब्राम्हण पछाडि बसेर डोली बोक्ने चलन आजसम्म पनि यथावत् नै रहेको छ । मौनीले बोकेर ल्याएको जौको भारी खोलेर हेर्दा त्यसमा भगवतीको मूर्ति भेटियो । बैतडेली भाषामा पाँच पाथीको परिमाणलाई रैण्या भनिन्छ भने पाँच पाथी जौको भारीमा लुकेर अर्थात् सुतेर आएकीले त्रिपुरासुन्दरीको नाम रैणसयनी वा रैणसैनी रहन गएको हो भन्ने जन विश्वास छ। जौ को भारी शिलामा परिणत भएको स्थानमा मन्दिर निर्माण गरिएको छ भने भगवतीको वास्तविक मूर्ति भण्डारमा (भणारमा) राखिन्छ। मेला उत्सवमा मात्र बाहिर निकालिन्छ ।

यसरी, त्रिपुरा सुन्दरी मन्दिरको कार्तिक जात मेलाले धार्मिक, सामाजिक र संस्कृतिक आयामहरु समाहित गर्दै सुदूरपश्चिम नेपालको धार्मिक पर्यटन र स्थानीय जीवनशैलीमा नयाँ जीवन्तता भर्दै आएको छ।